وضعیت صندوق های قرض الحسنه کشور
صندوق قرض‌الحسنه هرچند تحت عنوان مؤسسه ای غیرانتفاعی تأسیس می‌شود، اما مؤسسان آن بعضاً اهداف انتفاعی را دنبال می کنند تا در نبود نظام تأمین مالی خرد، از سپرده گذاری افراد نیازمند نفع ببرند.
در بررسی وضعیت مالی صندوق های قرض الحسنه تاکنون کار علمی و دقیقی انجام نشده است و آمار و اطلاعات مورد نیاز راجع به نحوه و میزان فعالیت این نهاد مهم وجود ندارد. به همین دلیل با استفاده از آمار محدود در دسترس تحلیلی انجام شده است که در ادامه این بخش به آن اشاره خواهد شد؛ ولی آنچه مسلم است برای تحلیل آماری بیش از 3000 صندوق قرض الحسنه باید نهادی متصدی جمع آوری آمار مربوط شده و سپس طبق آمار جمع آوری شده تحلیل آماری صورت پذیرد.
طبق بررسی های انجام شده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال 1359 در جمهوری اسلامی ایران 640 صندوق قرض الحسنه در نقاط مختلف کشور وجود داشته که 141 صندوق آن در تهران، 134 صندوق در اصفهان و 365 صندوق در سایر مناطق کشور مستقر بوده اند.
مرکز آمار ایران برای اولین بار در سال 1374 و سپس در سال‌های 1379 و 1380 و آخرین بار در سال 1384 به منظور جمع آوری اطلاعات صندوق‌های قرض‌الحسنه طرحی را اجرا کرد.
نتایج اجرای طرح سال 1380 نشان می‌دهد در سال 1379 تعداد 1229 صندوق قرض الحسنه در سطح کشور در زمینه ارائه خدمات واسطه‌گری مالی فعالیت داشته اند. استان های اصفهان، تهران و مازندران به ترتیب با 30، 15.6 و 14.7 درصد بیشترین سهم از لحاظ تعداد صندوق قرض‌الحسنه را داشتند. همچنین این بررسی نشان می‌دهد استان‌های اصفهان، تهران و مازندران بالغ بر60 درصد صندوق‌های قرض‌الحسنه کل کشور را به خود اختصاص داده‌اند. این درحالی است که از مجموع 2110 میلیارد ریال سپرده، نزدیک به 1573 میلیارد ریال یعنی 74.5 درصد به صورت وام به مشتریان صندوق اعطا شده است.
از مجموع کل وام اعطایی نزدیک به 953 میلیارد ریال یعنی 60.6 درصد مستهلک شده است. به این ترتیب استان تهران با نزدیک به 573 میلیارد ریال (27 درصد) بیشترین مبلغ سپرده را به خود اختصاص داده و بعد از آن استان‌های اصفهان با 571 میلیارد ریال، مازندران 314 میلیارد ریال، خراسان 157 میلیارد ریال و آذربایجان شرقی با 112 میلیارد ریال قرار داشتند. درحالی که از لحاظ وام اعطایی استان اصفهان با 502 میلیارد ریال در ردیف اول قرار داشت و بعد از آن استان تهران با 379 میلیارد ریال، استان خراسان با 167 میلیارد و استان مازندران با 160 میلیارد ریال قرار می گرفتند.
از لحاظ تشکیل سرمایه ثابت 9 میلیارد و 407 میلیون ریال در صندوق های قرض الحسنه سرمایه ثابت تشکیل شده که از این میان بخش ساختمان با 3 میلیارد و 821 میلیون ریال به تنهایی بالغ بر 40.6 درصد ارزش سرمایه ثابت را به خود اختصاص داده است.
با وجود نبود آمار دقیق در مورد مقدار نقدینگی در اختیار این صندوق‌ها، برآوردها نشان می دهد میزان نقدینگی در اختیار صندوق‌های قرض‌الحسنه کمتر از 5 درصد کل نقدینگی است.
استان‌های اصفهان، خراسان، تهران، مازندران و کرمان بیشترین صندوق‌های قرض‌الحسنه کشور را در خود جای داده‌اند به نحوی که از 4357 صندوق قرض‌الحسنه در کل کشور 2863 صندوق یعنی بیش از 60 درصد صندوق‌های قرض الحسنه در این 5 استان واقع شده است. این درحالی است که استان اصفهان که مقام اول را از نظر تعداد صندوق‌های قرض‌الحسنه به خود اختصاص داده است معادل 18 استان دیگر کشور دارای صندوق قرض‌الحسنه است که از تمرکز این مؤسسات در این استان حکایت دارد. نکته دیگر در مورد این استان اینکه شهرستان خمینی شهر به عنوان کوچک‌ترین شهرستان استان و ایران به لحاظ وسعت؛ بیش از 4 استان انتهای جدول دارای صندوق قرض‌الحسنه است.
هرچند میانگین صندوق‌های قرض‌الحسنه در هر استان حدود 155 صندوق قرض‌الحسنه است اما انحراف معیار معادل 807 صندوق در جامعه آماری فوق مؤید پراکندگی از میانگین و تمرکز این مؤسسات در تعداد کمی از استان‌هاست و لذا حدود 82 درصد صندوق‌ها در 35 درصد استان‌ها متمرکز است. این درحالی است که 18 استان یعنی 65 درصد استان‌ها دارای کمتر از 122 صندوق قرض‌الحسنه می باشند.
هرچند بالا بودن تعداد صندوق‌های قرض الحسنه در استان های برخوردار، به علت بالا بودن درآمد سرانه در این استان‌هاست اما این مسئله از عدم کارآیی نظام تأمین مالی خرد که در اکثر کشورهای درحال توسعه به عنوان ابزاری برای فقرزدایی در مناطق محروم استفاده می‌شود، حکایت دارد و نشان‌دهنده این مسئله است که صندوق قرض‌الحسنه هرچند تحت عنوان مؤسسه‌ای غیرانتفاعی تأسیس می‌شود، اما مؤسسان آن بعضاً اهداف انتفاعی را دنبال می‌کنند. ریشه‌های فرهنگی تأسیس مؤسسات اعتباری مردمی در استان‌های اصفهان و خراسان نیز می‌تواند از علل شکل‌گیری گسترده صندوق های قرض‌الحسنه در این استان‌ها باشد.
در بررسی وضعیت مالی صندوق های قرض الحسنه تاکنون کار علمی و دقیقی انجام نشده است و آمار و اطلاعات مورد نیاز راجع به نحوه و میزان فعالیت این نهاد مهم وجود ندارد. به همین دلیل با استفاده از آمار محدود در دسترس تحلیلی انجام شده است که در ادامه این بخش به آن اشاره خواهد شد؛ ولی آنچه مسلم است برای تحلیل آماری بیش از 3000 صندوق قرض الحسنه باید نهادی متصدی جمع آوری آمار مربوط شده و سپس طبق آمار جمع آوری شده تحلیل آماری صورت پذیرد.
طبق بررسی های انجام شده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال 1359 در جمهوری اسلامی ایران 640 صندوق قرض الحسنه در نقاط مختلف کشور وجود داشته که 141 صندوق آن در تهران، 134 صندوق در اصفهان و 365 صندوق در سایر مناطق کشور مستقر بوده اند.
مرکز آمار ایران برای اولین بار در سال 1374 و سپس در سال‌های 1379 و 1380 و آخرین بار در سال 1384 به منظور جمع آوری اطلاعات صندوق‌های قرض‌الحسنه طرحی را اجرا کرد.
نتایج اجرای طرح سال 1380 نشان می‌دهد در سال 1379 تعداد 1229 صندوق قرض الحسنه در سطح کشور در زمینه ارائه خدمات واسطه‌گری مالی فعالیت داشته اند. استان های اصفهان، تهران و مازندران به ترتیب با 30، 15.6 و 14.7 درصد بیشترین سهم از لحاظ تعداد صندوق قرض‌الحسنه را داشتند. همچنین این بررسی نشان می‌دهد استان‌های اصفهان، تهران و مازندران بالغ بر60 درصد صندوق‌های قرض‌الحسنه کل کشور را به خود اختصاص داده‌اند. این درحالی است که از مجموع 2110 میلیارد ریال سپرده، نزدیک به 1573 میلیارد ریال یعنی 74.5 درصد به صورت وام به مشتریان صندوق اعطا شده است.
از مجموع کل وام اعطایی نزدیک به 953 میلیارد ریال یعنی 60.6 درصد مستهلک شده است. به این ترتیب استان تهران با نزدیک به 573 میلیارد ریال (27 درصد) بیشترین مبلغ سپرده را به خود اختصاص داده و بعد از آن استان‌های اصفهان با 571 میلیارد ریال، مازندران 314 میلیارد ریال، خراسان 157 میلیارد ریال و آذربایجان شرقی با 112 میلیارد ریال قرار داشتند. درحالی که از لحاظ وام اعطایی استان اصفهان با 502 میلیارد ریال در ردیف اول قرار داشت و بعد از آن استان تهران با 379 میلیارد ریال، استان خراسان با 167 میلیارد و استان مازندران با 160 میلیارد ریال قرار می گرفتند.
از لحاظ تشکیل سرمایه ثابت 9 میلیارد و 407 میلیون ریال در صندوق های قرض الحسنه سرمایه ثابت تشکیل شده که از این میان بخش ساختمان با 3 میلیارد و 821 میلیون ریال به تنهایی بالغ بر 40.6 درصد ارزش سرمایه ثابت را به خود اختصاص داده است.
با وجود نبود آمار دقیق در مورد مقدار نقدینگی در اختیار این صندوق‌ها، برآوردها نشان می دهد میزان نقدینگی در اختیار صندوق‌های قرض‌الحسنه کمتر از 5 درصد کل نقدینگی است.
استان‌های اصفهان، خراسان، تهران، مازندران و کرمان بیشترین صندوق‌های قرض‌الحسنه کشور را در خود جای داده‌اند به نحوی که از 4357 صندوق قرض‌الحسنه در کل کشور 2863 صندوق یعنی بیش از 60 درصد صندوق‌های قرض الحسنه در این 5 استان واقع شده است. این درحالی است که استان اصفهان که مقام اول را از نظر تعداد صندوق‌های قرض‌الحسنه به خود اختصاص داده است معادل 18 استان دیگر کشور دارای صندوق قرض‌الحسنه است که از تمرکز این مؤسسات در این استان حکایت دارد. نکته دیگر در مورد این استان اینکه شهرستان خمینی شهر به عنوان کوچک‌ترین شهرستان استان و ایران به لحاظ وسعت؛ بیش از 4 استان انتهای جدول دارای صندوق قرض‌الحسنه است.
هرچند میانگین صندوق‌های قرض‌الحسنه در هر استان حدود 155 صندوق قرض‌الحسنه است اما انحراف معیار معادل 807 صندوق در جامعه آماری فوق مؤید پراکندگی از میانگین و تمرکز این مؤسسات در تعداد کمی از استان‌هاست و لذا حدود 82 درصد صندوق‌ها در 35 درصد استان‌ها متمرکز است. این درحالی است که 18 استان یعنی 65 درصد استان‌ها دارای کمتر از 122 صندوق قرض‌الحسنه می باشند.
هرچند بالا بودن تعداد صندوق‌های قرض الحسنه در استان های برخوردار، به علت بالا بودن درآمد سرانه در این استان‌هاست اما این مسئله از عدم کارآیی نظام تأمین مالی خرد که در اکثر کشورهای درحال توسعه به عنوان ابزاری برای فقرزدایی در مناطق محروم استفاده می‌شود، حکایت دارد و نشان‌دهنده این مسئله است که صندوق قرض‌الحسنه هرچند تحت عنوان مؤسسه‌ای غیرانتفاعی تأسیس می‌شود، اما مؤسسان آن بعضاً اهداف انتفاعی را دنبال می‌کنند. ریشه‌های فرهنگی تأسیس مؤسسات اعتباری مردمی در استان‌های اصفهان و خراسان نیز می‌تواند از علل شکل‌گیری گسترده صندوق های قرض‌الحسنه در این استان‌ها باشد.